Autorka podjęła się niełatwego zadania – przedstawienia w perspektywie historycznej i współczesnej znaczeń słów najbardziej związa­nych z człowiekiem (człowiek, człowieczeństwo, ludzki, ludzkość, po ludzku). Dzisiejsze znaczenia tych słów są kontynuacją kilkusetletniej tradycji polszczyzny, a zmiany w ich rozumieniu odzwierciedlają przeobrażenia w obyczajowości, relacjach społecznych, rozwój techniki, jak również inne niż kiedyś postrzeganie miejsca człowieka w świe­cie. Jednocześnie zmiany zachodzące w rzeczywistości pozajęzykowej wymuszają zajęcie określonej postawy wobec kwestii takich jak: Kogo nazywamy człowiekiem?, Jakie zachowanie określimy jako ludzkie?, Czy Polak jest ludzki w taki sam sposób, jak jego sąsiad za granicą?, Co mamy na myśli, mówiąc o człowieczeństwie? Autorka uzupełnia swą analizę porównaniem leksemów związanych z człowiekiem w polszczyźnie i innych językach europejskich.

Spis treści dostępny TUTAJ

I. Metodologia opisu rozwoju znaczeniowego leksemów z gniazda człowiek 15
1. Uwagi wstępne 15
2. O przyjętej koncepcji znaczenia 16
2.1. Narzędzia strukturalizmu klasycznego: analiza semowa 16
2.2. Narzędzia późnego strukturalizmu: elementy niedesygnacyjne definicji. Konotacja a opis znaczenia 18
2.3. Narzędzia pragmatyki lingwistycznej 21
2.4. Narzędzia lingwistyki kognitywnej i kulturowej 22
2.4.1. Prototypy 22
2.4.2. Definicja kognitywna. Definicja ustrukturyzowana (rozróżniająca cechy desygnacyjne i konotacyjne) 28
2.4.3. Językowy obraz świata (JOS) 32
2.4.4. Kategoria punktu widzenia 34
3. Semantyka historyczna 38
4. Praktyczne problemy opisu znaczenia 42
4.1. Słowniki, korpusy i źródła tekstowe 42
4.1.1. Słowniki dawne 42
4.1.2. Słowniki historyczne wraz z dostępnymi kartotekami 46
4.1.3. Słowniki współczesne 49
4.2. Znaczenie wiedzy językowej i pozajęzykowej przy odczytywaniu znaczeń w tekstach z minionych epok 52
4.3. Przyjęty podział na epoki 53
II. Stan badań 55
1. Analizy leksemu człowiek w języku ogólnym 56
2. Analizy leksemu człowiek w języku autorów 60

3. Eseistyczne rozważania o człowieku mające podstawy w analizach lingwistycznych 63
4. Prace z pogranicza języka, historii kultury, psychologii i antropologii 66
5. Prace porównawcze z innymi językami 69
III. Etymologia i semantyka leksemu człowiek (doba staropolska – druga połowa XX wieku) 74
1. Etymologia 74
1.1. Prasłowiańska etymologia leksemu człowiek 74
1.2. Korzenie chrześcijańskie 75
1.3. Źródła antyczne 77
2. Semantyka leksemu człowiek 81
2.1. Doba staropolska 81
2.1.1. Wprowadzenie 81
2.1.2. Analiza materiału 83
2.2. Doba średniopolska 89
2.2.1. Wprowadzenie 89
2.2.2. Dane leksykograficzne 90
a) XVI wiek 90
b) XVII wiek – pierwsza połowa XVIII wieku 92
2.2.3. Analiza materiału 94
2.3. Doba nowopolska 102
2.3.1. Wprowadzenie 102
2.3.2. Dane leksykograficzne 103
2.3.3. Analiza materiału 113
IV. Semantyka leksemów człowieczeństwo, ludzki, ludzkość (doba staropolska – druga połowa XX wieku) 119
1. Semantyka leksemu człowieczeństwo / człowiectwo 119
1.1. Doba staropolska. Analiza materiału 119
1.2. Doba średniopolska 123
1.2.1. Dane leksykograficzne 123
a) XVI wiek 123
b) XVII wiek – pierwsza połowa XVIII wieku 124
1.2.2. Analiza materiału 125

1.3. Doba nowopolska 126
1.3.1. Dane leksykograficzne 126
1.3.2. Analiza materiału 129
2. Semantyka leksemów człowieczy, człowiecki, człowieczeński / ludzki / po ludzku 131
2.1. Doba staropolska. Analiza materiału 131
a) człowieczy, człowiecki, człowieczeński 131
b) ludzki / po ludzku 133
2.2. Doba średniopolska 134
2.2.1. Dane leksykograficzne 135
a) XVI wiek 135
b) XVII wiek – pierwsza połowa XVIII wieku 136
2.2.2. Analiza materiału 138
a) człowieczeński(e), człowieczy 138
b) ludzki 140
2.3. Doba nowopolska 142
2.3.1. Dane leksykograficzne 142
2.3.2. Analiza materiału 147
3. Semantyka leksemu ludzkość 148
3.1. Doba staropolska. Analiza materiału 148
3.2. Doba średniopolska 149
3.2.1. Dane leksykograficzne 149
a) XVI wiek 149
b) XVII wiek – pierwsza połowa XVIII wieku 150
3.2.2. Analiza materiału 151
3.3. Doba nowopolska 153
3.3.1. Dane leksykograficzne 153
3.3.2. Analiza materiału 155
4. Podsumowanie zmian w poszczególnych dobach polszczyzny 158
V. Współczesna semantyka leksemów człowiek, człowieczeństwo, ludzki, ludzkość 161
1. Uwagi wstępne 161
2. Semantyka leksemu człowiek 163
2.1. Dane leksykograficzne 163

2.2. Analiza materiału 166
3. Semantyka leksemu człowieczeństwo 192
3.1. Dane leksykograficzne 192
3.2. Analiza materiału 193
4. Semantyka leksemów ludzki / po ludzku 196
4.1. Dane leksykograficzne 196
4.2. Analiza materiału 198
5. Semantyka leksemu ludzkość 210
5.1. Dane leksykograficzne 210
5.2. Analiza materiału 211
6. Podsumowanie 214
7. Na zakończenie. Spojrzenie „z lotu ptaka” 215
VI. O leksykalnych odpowiednikach wyrazów człowiek, człowieczeństwo, ludzki, ludzkość w innych językach 218
1. Języki słowiańskie 219
2. Języki germańskie 223
3. Języki romańskie 228
4. Podsumowanie 233
Posłowie. Refleksje o człowieku w publicystyce i kulturze popularnej 236
1. Co to znaczy być człowiekiem? 236
2. Od jakiego momentu możemy mówić o człowieku? 237
3. Komu przysługują prawa człowieka? 240
4. Kiedy człowiek przestaje być człowiekiem? 243
5. Kiedy pojawił się człowiek? 244
6. Kto / co jest po drugiej stronie, czyli komu przeciwstawia się człowieka? 246
Literatura 249
Aneks 255